Het einde van de wereld en hoe dat te voorkomen, luidt de ondertitel van dit in 2012 onder de Engelse titel X-Events: Complexity Overload and the Collapse of Everything verschenen boek van John Casti (https://johncasti.com/), dat in datzelfde jaar nog naar De perfecte ramp vertaald werd en uitgegeven bij uitgeverij Atlas Contact (https://www.atlascontact.nl/contact/).

Dat ik de intussen eenentachtig jaar oude auteur, die sinds 2020 overgeschakeld is van (populair-)wetenschappelijke werken naar fictie (Prey for me in 2020, Jemini in 2023), niet kende tot ik dit boek las, mag uiteraard geen ramp genoemd worden, maar dit boek is me wel véél beter bevallen dan ik op basis van de kaft eigenlijk had gedacht. Op de achterkant daarvan staat dan wel “Met humor maar zonder mededogen laat Casti zien hoe onze wereld ineen kan storten”, waarna volgt dat “het kan beginnen met een pandemie, een watertekort, een opstand van computers”, maar de al eerder genoemde ondertitel samen met de tot goeie ouderwetse bom vervormde wereldbol op de voorpagina gaf me toch niet meteen vertrouwen in de ernst van dit werk.

En ernst hoéft wat mij betreft ook niet per se de boventoon te voeren in een boek, maar van een – en ik citeer opnieuw de achterflap – “wiskundige, en onderzoeker bij het International Institute for Applied Systems Analysis” die “onder andere over kunstmatige intelligentie [schreef]” en waarvan Nassim Nicholas Taleb (https://nassimtaleb.org/), auteur van The Black Swan (verschenen in 2007), beweert “een groot bewonderaar” te zijn, verwacht ik die toch wel een beetje. Een verwachting waarin ik dus niét teleurgesteld ben, maar die ook weer niet wil zeggen dat dit boek gewijd aan zogenaamde x-gebeurtenissen (zoals ook aangegeven in de net iets minder spectaculaire Engelstalige titel) gespeend is gebleven van humor (nog los van het feit dat de tekst op de achterflap zulks uitdrukkelijk tegenspreekt) of onleesbaar zou zijn voor de niet zo wetenschappelijk aangelegde lezer (zoals ik). Een gecombineerd bewijs van die twee zijn deze twee zinnen: “De eerste zin van Julius Caesars De bello Gallico luidt: ‘Heel Gallië is verdeeld in drie delen.’ Dit boek ook.”

Maar wat zijn nu x-gebeurtenissen? Wel, zonder de indruk te willen wekken dat ik daarmee volledig weergeef wat Casti daar allemaal over schrijft: “(…) mogelijkheden, dramatische mogelijkheden die zeldzaam en verrassend zijn, een enorme impact op het menselijk leven zouden kunnen hebben en waarvan we geneigd zijn te denken dat ze niet ‘in onze achtertuin’ zullen plaatsvinden”. Het soort mogelijkheden dus waar wetenschappelijk niet zoveel mee gedaan wordt omdat “wetenschap (…) voornamelijk [draait] om het onderzoek naar reproduceerbare verschijnselen”, terwijl “x-gebeurtenissen (…) buiten die categorie [vallen]”. Het soort mogelijkheden ook die, schrijft Casti verder, “uiteindelijk dezelfde oorzaak [hebben]: te weinig inzicht in het wonderlijke en contra-intuïtieve gedrag van complexe systemen”. Complexe systemen van natuurlijke oorsprong – denk maar aan het gedrag van tornado’s of orkanen -, maar ook van man made origine: “de terroristische aanslagen van 11 september, de hypotheekcrisis van 2007 en 2008 en de grote stroomstoring aan de oostkust van de Verenigde Staten in 2003”, bijvoorbeeld.

Waarmee we meteen op één pijnpuntje van dit driehonderdvijftig bladzijden dikke boek gekomen zijn: Casti woonde en werkte ten tijde van de publicatie van dit boek (en misschien nog steeds) afwisselend in Wenen (Oostenrijk) en Santa Fe (New Mexico), maar de door hem aangehaalde voorbeelden, denkscenario’s, enzovoort zijn vooral Amerikaans. Aan de andere kant: er zijn beslist onderdelen van die voorbeelden en scenario’s waar we ons als Europeanen nauwelijks wat bij kunnen inbeelden, maar voor het grootste deel ervan geldt dat niet. Zo goed als niks dat in de Verenigde Staten zou kunnen gebeuren, kan hier niet gebeuren, plus: hier kunnen ook allerlei dingen gebeuren die inwoners van de Verenigde Staten zich mogelijk niet kunnen inbeelden. En, zoals Casti ook herhaaldelijk benadrukt, alles op de wereld is nu zo verweven (wat deel uitmaakt van de complexiteit van dat alles) dat een ‘vlindereffect’ wel zéér makkelijk kan ontstaan. Tot die denkscenario’s, die als je de uitleg van Casti leest inderdaad vooral eigenaardig zijn in de zin dat ze zich niet váker in de werkelijkheid voordoen of al voor gedaan hebben, behoren in ieder geval ook de elf die hij uitgebreid beschrijft, al zegt hij er meteen bij dat de kans dat er zich meerdere tegelijkertijd voordoen, in een mengvorm, ook niet onbestaande is, wat – weerom – ook al aannemelijk is.

Die elf scenario’s, elf x-gebeurtenissen, zijn – en ik geef ze even mee aan de hand van de titel erboven – Een langdurige, wijdverbreide internetstoring; Ineenstorting van de wereldwijde voedselproductieketen; Een elektromagnetische puls vernietigt alle elektronica; De ineenstorting van de globalisering; De aarde wordt vernietigd door exotische deeltjes; Destabilisatie van het nucleaire landschap; Het opdrogen van de oliereserves; Een wereldwijde pandemie; Stroomstoringen en het opdrogen van de drinkwatervoorraad; Intelligente robots nemen de mensheid over; en Wereldwijde deflatie en de ineenstorting van de financiële markten. Dat van die exotische deeltjes mag dan al redelijk exotisch klinken (al zal het bij mensen die zich wel eens verdiept hebben in bijvoorbeeld de activiteiten van het CERN (https://home.cern/) wellicht wel een belletje doen rinkelen) en deflatie kan enigszins aantrekkelijk klinken na de periode van overdreven inflatie die we de jongste jaren hebben meegemaakt (inflatie die overigens geen natuurkracht is, maar wordt veroorzaakt door regeringsbeleid), maar wie vijf minuten nadenkt over waar we allemaal internet voor gebruiken (tip: sommige mensen bedienen er zelfs hun wasmachine mee; the internet of things), beseft ook dat zelfs drie dagen al “langdurig” is, en over de gevolgen van zo’n “wereldwijde pandemie” hoeven we met z’n allen na het namaakpandemietje dat covid-19 heette nauwelijks nog uitleg te krijgen. Om het maar niet uitgebreid te hebben over een ineenstorting van de wereldwijde voedselproductieketen (zelfs een zelf gecreëerde schaarste aan zonnebloemolie heeft al grootschalige gevolgen); een ineenstorting van de globalisering (door, pakweg, het organiseren van boycots die een ander gaan zeer doen, maar de organiserende partij nog veel harder treffen); een destabilisering van het nucleaire landschap (zelfs als een vrij klassieke oorlog nog maar in de buurt van een kerncentrale komt, wordt iedereen al zenuwachtig); het opdrogen van de oliereserves (dat gaan ze sowieso doen); stroomstoringen (die, toegegeven, veel meer aan de orde van de dag zijn in de Verenigde Staten dan hier, maar waarvan de effecten in een steeds meer geëlektrificeerde wereld – met zélfs auto’s die op elektriciteit rijden – sowieso met de dag onoverzienbaarder worden); drinkwatertekorten (zelfs in een natte landstreek als Vlaanderen bijna jaarlijkse kost), artificiële intelligentie (die zich echt niet moét kunnen verplaatsen om potentieel levensgevaarlijk te zijn); of banken die ten onder gaan (waarbij de belastingbetaler ofwel zijn geld meteen kwijt is ofwel op iets langere termijn omdat hij moet bijspringen om die banken te ‘redden’).

Een geheel van mogelijkheden dat mij, samen met iets wat Casti een aantal keer onder verschillende vormen herhaalt, van een ander idee deed bevallen. Ik zeg u niet wat dat idee is – dat wordt de basis voor een van mijn volgende artikels in TeKoS (https://www.deltastichting.be/kd03.html) -, maar dit is de verdere uitleg over x-gebeurtenissen die het ontstaan ervan teweegbracht: “Een x-gebeurtenis is dus het middel waarmee het verschil tussen de complexiteitsniveaus van twee (of meer) concurrerende, strijdende of zelfs samenwerkende systemen wordt verkleind. Om precies te zijn is het de noodoplossing die het systeem bedenkt wanneer mensen er zelf niet in slagen vrijwillig een steeds breder wordende kloof te verkleinen.”

Daar gekomen: dit is het punt waarop ik wou gaan schrijven dat ik u met die belofte, zijnde dat u van mijn kijk op dit verhaal zou kunnen genieten in een van de volgende edities van Teksten, Kommentaren en Studies (zoals TeKoS voluit heet), zou achter laten en dat ik u intussen sowieso – of u nu iets kent van systeemtheorie, wiskunde of niet – lezing van dit boek kon aanraden (niet omdat ik verwacht dat we “het einde van de wereld” werkelijk kunnen voorkomen overigens), maar toen zag ik bij het doorbladeren van het boek toch wel dít opduiken, zeker: “Een van de bestsellers van 1969 was Michael Crichtons roman De Andromeda-crisis, waarin het verhaal wordt verteld van een team wetenschappers dat onderzoek doet naar een buitenaards micro-organisme dat het bloed als snel – en met fatale gevolgen – doet stollen. Dit boek betekende de doorbraak van Crichton [van wie ik onlangs nog Jurassic Park (https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2024/02/jurassic-park-michael-crichton.html) besprak, noot van mij] en kroonde hem tot de koning van de technothriller. Hoewel het overduidelijk fictie is, is De Andromeda-crisis een angstaanjagend verslag van het biologische gevaar van organismen waaraan het menselijke immuunsysteem nog niet is blootgesteld en waartegen het dus ook geen afweer heeft. In het boek komen de organismen uit de ruimte, in het echte leven zouden ze waarschijnlijk uit het lab komen en het toevallige of opzettelijke resultaat zijn van menselijke biotechnologische activiteiten.” Iets wat alleen maar waarschijnlijker geworden is sinds de ‘uitbraak’ van covid-19 in Wuhan, al doen ‘experten’ dat nog steeds bij voorkeur af als een complottheorie.

En toen zag ik een paar bladzijden later ook nog een verwijzing naar Kurt Vonneguts (https://www.vonnegutlibrary.org/) Cat’s Cradle, gevolgd door: “Er is geen enkele logische of fysieke reden die zelfreplicerende en enkele atomen grote nanorobots ervan weerhoudt om een kanker voor de biosfeer te worden en alle op koolstof gebaseerde levensvormen binnen korte tijd door nanotechleven te vervangen. Het voornaamste obstakel voor zo’n voortwoekerende kanker is de beperkte beschikbaarheid van de benodigde energie en materie, en vooral van bruikbare energie aangezien er genoeg organische materie voor de ‘nanobots’ is om te kannibaliseren. Het lijkt erop dat de nanobot zonlicht of misschien organisch weefsel zal moeten gebruiken om zijn ijsnegenachtige worsteling [‘ice-nine’ is het zelfreplicerende spul in Cat’s Cradle, noot van mij] door de ecosfeer voort te zetten. Maar berekeningen van een groot aantal nanotechonderzoekers tonen aan dat de nanokanker in staat zou moeten zij om ten minste de helft van de zonne-energie van de planeet op te vangen en dat te gebruiken om de aarde met een soort ‘grijze brij’ te bedekken.” Nanotechonderzoekers die dus ook in 2012 al volop bezig waren met het onderzoek naar iets dat volgens diegenen die de ‘vaccins’ tegen covid-19 verdedigden tegen onder andere degenen die vreesden dat langs die weg nanobots zouden kunnen ingebracht worden in het menselijk lichaam louter complottheorie was.

En dan had ik ook nog dít aangeduid: “De huidige inkomensverdeling in de Verenigde Staten is een goed voorbeeld van een bijzonder scheve verdeling, waarbij het verschil tussen de rijken en de armen steeds groter wordt en de tussenliggende niveaus langzaam verdwijnen (…) Dit is wederom een vroeg waarschuwingssignaal voor een dreigende x-gebeurtenis dat erop wijst dat de rijken niet meer heel lang in staat zullen zijn om deze duidelijke afstand van het gepeupel te bewaren.” Een uitspraak die de oppervlakkige lezer zou kunnen verleiden tot de gedachte dat Casti een soort opstand van dat “gepeupel” ziet aankomen – wat niet uit te sluiten is -, maar waarbij mijns inziens vooral niet moet voorbijgegaan worden aan het zinsdeel “en de tussenliggende niveaus langzaam verdwijnen”. Dat is namelijk iets wat ‘progressieve’ politici, zeker in verkiezingstijden, altijd maar weer uit het oog verliezen: voor hun pogingen het “gepeupel” vooruit te helpen, menen ze namelijk het geld te kunnen gaan halen bij de “rijken”, maar die “rijken” gaan zich heus niet laten pluimen. Wie uiteindelijk het gelag gaat betalen, zal tussen die twee zitten: de bediende, de arbeider, de kleine zelfstandige. Die kan niet gaan lopen, die kan geen batterij juristen of een hoop juristerij inzetten, die zal worden gepluimd. Waardoor het probleem erger wordt, zonder dat zelfs maar het oorspronkelijke doel dichterbij gekomen is (dat doet het al vele decennia niet, ondanks het steeds weer toepassen van diezelfde techniek).

Waarmee ik, na het aanhalen van nog een laatste citaat, eentje waarin Casti op de richting wijst waarin oplossingen moeten gaan, écht ga eindigen: “Over het algemeen kan je het probleem beter oplossen door de complexiteit van het systeem met een hoge complexiteit te verlagen en niet door de complexiteit van de toezichthouder te vergroten. In plaats van het eenvoudige systeem te ‘complexificeren’ moet je het systeem dat te complex is dus vereenvoudigen. In het geval van de financiële markten heeft een inperking van de beschikbaarheid van exotische financiële instrumenten waarvan niemand meer iets begrijpt dus de voorkeur boven een uitbreiding van de regelgeving om de controle over deze instrumenten te vergroten. De aanvaller is altijd in het voordeel, terwijl de verdediger hem maar moet zien bij te benen. Daarom kun je de aanvaller maar beter tackelen, wanneer het tenminste om de houdbaarheid van het financiële systeem gaat.” Wanneer het om de houdbaarheid van welk systeem dan ook gaat, zou ik daar aan toevoegen. Maar ook dát inzicht zal, samen met dat over hoe een normale inkomensverdeling er uit ziet, of wat een complottheorie is en wat niet, helaas weer niet opduiken bij politici van alle mogelijke kleuren naar aanleiding van de verschillende verkiezingen die 2024 ‘rijk’ is…

Björn Roose ( )

Tijdens het lezen van de Perfecte Ramp vielen opeens een heleboel lijntjes samen. Eigenlijk ontstaan Black Swans, Fundamental- en Predictable Surprises, crises en X-events (extreme gebeurtenissen) allemaal via hetzelfde patroon. Dat gevoel sluimerde al enige tijd in het boekenblog van Rizoomes, maar werd met dit boek van John Casti bevestigd. Leren is dus niet alleen iets nieuws lezen, soms is het ook bevestigd worden in wat je tussen de regels al wist.

De Perfecte Ramp is de nogal krakkemikkige vertaling van X-events: The Collapse of Everything. Het boek werd al in 2011 geschreven door John Casti, een hoogleraar in de wiskunde. Hij werd vooral bekend door zijn werk bij Rand Corporation en zijn bijdrages aan de complexiteitswetenschappen. In de Perfecte Ramp borduurt hij daar op voort door de oorzaak van extreme gebeurtenissen bij complexiteit te leggen.

X-events zijn uitschieters die complementair zijn aan ‘normale gebeurtenissen’, schrijft Casti in de inleiding. Vrijwel direct schiet dan de associatie met Extremistan en Mediocrestan uit het werk van Taleb door het hoofd. Is een X-event dan ook hetzelfde als een Black Swan? Dat lees je in mijn boekenblog https://www.rizoomes.nl/crisismanagement/de-perfecte-ramp/ ( )

Some things I hadn't heard of before ( )

Some things I hadn't heard of before ( )

Not just another book like earlier ones by Rees and Taleb cataloguing global catastrophe scenarios, but an account of how complexity theory figures in explicating disparate kinds of extreme event. According to Casti, a catastrophic collapse of a system wholly or partly constructed by humans (Internet, electrical grid, financial system, etc) would generally involve a mismatch in the levels of complexity of the system's subsystems. Several of the 11 case studies of possible X-events are really quite scary.