Johan Braeckman

Het belang van het ideeëngoed van Charles Darwin kan moeilijk overschat worden. Het is niet alleen van belang voor biologen, het sijpelt ook onweerstaanbaar door in alle lagen en vormen van onze kennis over de natuur en dus ook onszelf. Ook een filosoof die zichzelf respecteert, kan dus eigenlijk niet om Darwin heen. Johan Braeckman heeft dat als geen ander begrepen. In "Darwins moordbekentenis" kijkt hij als filosoof door de ogen van de biologen naar de natuur en naar de plaats die de mens daarin inneemt.
De Natuur volgens Darwin

Braeckman is een van de grote kenners van Darwin in ons taalgebied en we mogen ons gelukkig prijzen dat hij er is. Hij is een van de weinige mensen die Darwins oeuvre door en door kent. En dat is niet niks. De meeste mensen kennen slechts dat ene boek “Over het ontstaan van de soorten”, terwijl zijn werken meer dan een meter boekenplank beslaan, inclusief charmante en intrigerende notaboekjes, kladschriftjes en briefwisseling. Hij zette er de wereld mee op zijn kop. In de klassieke kijk op de natuur tot 1850 was de natuur een arcadisch paradijs, liefelijk, onschuldig en vredig, heel romantisch en harmonieus. En daaruit sprak dan ook de goedheid en wijsheid van God. Wat Darwin als hypothese bij elkaar bouwde ging daar lijnrecht tegenin. Niet alleen worstelde hij daar zelf mee, hij wist ook dat de goegemeente het daar nog veel moeilijker mee zou hebben. En er zijn nog steeds mensen die het er moeilijk mee hebben. Want wat blijkt: in de natuur wordt meer gestorven dan geleefd. Het is een sterfhuis waarin alles slechts voedsel is voor een ander, en alleen de best aangepasten overleven en kunnen zich voortplanten. De natuur is hard, bloederig en meedogenloos. In de natuur wordt gewoon geboren en gestorven zonder ethische bijbedenkingen. De moord uit de titel slaat dus op het einde van de liefelijke visie op de natuur, en dus ook van de goedertierende God die achter de schermen van die natuur alles zit te bestieren. Nietschze is dan wel diegene waarvan iedereen weet dat hij God heeft dood verklaard, maar het was Darwin die al lang de poten van onder de stoel van de oude godstroon had weggezaagd. Dat is trouwens de reden waarom de zogenaamde ‘creationisten’ zich zo tegen de evolutietheorie van Darwin verzetten: ze kunnen hun geloof niet verzoenen met een kijk op de natuur waarin God niet nodig is.

Dankzij Braeckmans belezenheid leef je ook mee met die bescheiden, beminnelijke, hardwerkende en weifelende onderzoeker. Je leest over de schouder van een man die helder schreef omdat hij ook zo dacht. Je leert zien hoe modern Darwin was en hoe hij zijn tijd ver vooruit was. Van dat moderne en verstandige proza van Darwin is overigens ook te genieten in de tweede herziene druk van zijn autobiografie die net uitkwam. De vertaling is nog beter en zorgvuldiger geworden waardoor het geheel nog aan kracht wint. Het is een uiterst charmante autobiografie, geschreven voor zijn kinderen. Het is alsof je bij opa op schoot zit. Braeckman komt uiteindelijk, bijna twee eeuwen later, uit bij de moderne biologie, en dus ook bij de discussies binnen de biologie, waarmee aangetoond wordt dat er nog steeds heel veel vruchtbaar onderzoek verricht wordt waarmee Darwins theorie gestaafd en verfijnd wordt. Dat leidt tot een van Braeckmans stokpaardjes: de evolutionaire psychologie. Want Darwins ideeëngoed gaat niet alleen over dieren- en plantensoorten, maar ook over onszelf. En niet alleen over onze genen, maar ook over onze hersenen, gedachten, gevoelens en gedrag. (Darwin gaf trouwens zelf al aan dat ook dat vroeg of laat een evolutionaire verklaring zou krijgen.) Veel mensen voelen zich graag verheven boven de rest van de natuur, maar we blijken niet meer te zijn dan een toevallig nevenproduct van die natuur, inclusief onze hersenen en alle verheven gedachten die daaruit ontspruiten. Braeckman maakt daarbij afdoende duidelijk dat we op die manier geen slaven worden van onze genen, maar dat we precies door meer inzicht in de genetische en biologische basis van ons gedrag ons van dat juk kunnen bevrijden. Kennis is een hefboom voor emancipatie. En dat is ook filosofie zoals het hoort: gebaseerd op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek, geformuleerd in heldere precieze taal zonder moeilijke woorden te gebruiken en relevant voor het dagelijkse leven.… (altro)

Er wordt veel beweerd in deze wereld. We worden overstelpt met vermeende feiten en zelfverzekerde meningen. Vele daarvan blijken irrelevant en dikwijls gewoon fout te zijn. Maar hoe weten we wat we kunnen geloven en wat niet? Door blind te geloven zoals Jezus Thomas voorhield toen hij zei: “Zalig zijn zij die niet zien en toch geloven”? Of door kritisch te leren denken, zoals Johan Braeckman en Maarten Boudry ons voorhouden in hun handleiding tegen goedgelovigheid.

Wanneer neem je iets voor waar aan? Als je het zelf gezien hebt? Als de buurman het beweert? Als je het in Wikipedia gelezen hebt? Als een professor het uitlegt op televisie? Als iemand in uniform het je vertelt? Vind je een actiegroep betrouwbaarder dan een ministeriële woordvoerder? We moeten voortdurend wikken en wegen met de brokken kennis over de werkelijkheid die ons worden aangereikt en waarvan de een al betrouwbaarder is dan de ander. Sommige beweringen neem je beter met een korrel zout. De vraag is alleen: hoeveel zout, en bij welke beweringen? Want de wereld zit ingewikkeld in elkaar. Onderzoek is moeilijk. Veel is nog niet eens onderzocht. Er is nog zoveel dat we niet kennen of begrijpen. En je kan niet zelf alle oorspronkelijke experimenten of onderzoekingen overdoen of natrekken. We hebben dus hulpmiddelen nodig die ons kunnen helpen tussen de bomen van informatie onze weg te vinden in het bos van de kennis. Johan Braeckman doceert daarover al jaren aan de universiteit van Gent en heeft nu samen met zijn postdoc Maarten Boudry zijn tips en trucs voor kritisch denken op een heldere manier aan het papier toevertrouwd.

Feilbaar brein

Het begint volgens de auteurs bij meer inzicht in onszelf, hoe wij waarnemen, denken en herinneren, want dat is hoe wij weten. Mensen worden gemakkelijk misleid en verleid. De neurologie, psychologie en sociologie van waarneming en geheugen laten zien hoe gemakkelijk wij zien, horen of voelen wat er niet is (of omgekeerd: niet zien wat er wel is), hoe wij verkeerd interpreteren en herinneren, onlogisch redeneren en slordig interpreteren. En ook de slimste mensen (waarvan je dat het minst zou verwachten) zijn niet immuun voor deze dwalingen. Integendeel, zij trappen nog sneller in de val van de zelfmisleiding. We bedriegen onszelf, misleid door brein en zintuigen. Spinoza schreef al “uit het besef van de bedrieglijkheid van de zintuigen echter ontspringt de twijfel...” Braeckman en Boudry volgen in zijn spoor en geven van al deze fenomenen uitgebreide en heldere voorbeelden en analyses.

Zo verklaren ze waarom en hoe zoveel mensen geloven in stadsmythes (Elvis leeft!), complottheorieën (de condenssporen van vliegtuigen worden doelbewust verspreid om ons te vergiftigen), doemscenario's (in 2012 zal de wereld vergaan), hoaxen ('foppen' zoals de lijkwade van Turijn of de vliegende schotel boven Petit-Rechain). Of in klopgeesten, de psychoanalyse of bijna-dood-ervaringen.

Vrolijke twijfel

Terwijl je De ongelovige Thomas leest ga je steeds meer beseffen dat de wereld zo complex is dat je er vrolijk van zou moeten worden. Want naast veel en grote zwarte gaten in onze kennis, is er ook zoveel dat we wel weten. We beschikken over een rijke overvloed aan consistente, betrouwbare kennis. Ook over die kennis zelf en zijn (on)betrouwbaarheid weten we veel. Op dat vlak kunnen we dus redelijk gerust zijn. We weten dat we fouten maken, maar ook dat die vroeg of laat zullen uitkomen. Hou van fouten, want we kunnen er veel van leren. Kennis is een permanent proces waarbij twijfel een heerlijk instrument is. Braeckman en Boudry houden niet op dat te benadrukken.

Essentieel daarbij is natuurlijk dat je kritisch bent over wat je aanneemt, dat je de criteria die je hanteert bij het aanvaarden van beweringen zorgvuldig beschouwd, dat je eisen stelt aan de wat we voor waar nemen. Zo leer je de valkuilen van het denken op te merken voor je er zelf in tuimelt. Met Braeckman en Boudry als gids leer je de onzin opmerken in borrelpraat, media, filosofie en wetenschap, aan de hand van levendige voorbeelden uit verleden en heden: Nostradamus en Newton, Freud en Festinger, en vele anderen. Continentendrift en parapsychologie, de relativiteitstheorie en het relativisme dragen allemaal bij aan een rijke mixtuur van fascinerende verhalen over inzicht en misleiding. Daarom zou dit boek verplichte, want essentiële, plezierige en onderhoudende kost moeten zijn op alle middelbare scholen.

Kritisch denken moet je zelf doen. Niemand kan het in jouw plaats. Oefenen is daarom de boodschap. Blijf (na)denken, wees nooit te snel tevreden. Weet ook dat je altijd nog van mening kan veranderen, dat geeft rust. Geloof dus deze recensie niet klakkeloos. Misschien ben ik wel een goede vriend van de auteurs en sta ik hen hier welwillend en uit sympathie de hemel in te prijzen terwijl het boek waardeloos is. Lees dit boek dus zelf en baad je geest in een verontrustend bad van kritische kruipolie.

Recensie door Geerdt Magiels

Deze recensie verscheen in De Standaard der Letteren, vrijdag 16 december 2011

Dit boek werd verkozen tot Liberales-boek van 2011… (altro)