Atlassen van de hele wereld, of van een gedeelte ervan. Topografische atlassen en thematische atlassen. Atlassen die opvallen door het uitgebreide geografische namenregister. Atlassen die de wereld tot in detail in kaart brengen. Atlassen die tonen hoe de wereld in de afgelopen eeuwen is veranderd. Atlassen die tonen hoe de wereld er thans uit ziet. Atlassen die opvallen door de fraaie kartografie. Atlassen zijn er in overvloed. Elke grotere boekhandel beschikt wel over een sectie atlassen. In één van deze boekhandels vond ik dit boek, dat door de titel direct mijn aandacht trok. De 'Atlas der Atlassen'.
Zou dit dé heilige graal onder de Atlassen zijn? Dé onovertroffen Atlas, hét cartografische naslagwerk dat alle andere Atlassen doet vergeten? Of zou dit een eerbetoon zijn aan al die Atlassen die deze pretentie hebben of ooit hadden, of die gewaardeerd worden of zijn om de wijze waarop ze de wereld hebben verbeeld? Een eerbetoon in de vorm van een systematische, samenhangende verzameling van kaarten?

Phillip Allen, hoofd van de afdeling Speciale Collecties, vergezelt me in dit boek naar de atlascollectie van de Centrale Bibliotheek van Birmingham. Dit is de locatie waar ik het antwoord op bovenstaande vragen zal vinden. De passie voor atlassen en kaarten van William Cadbury, burgemeester van Brimingham in de vorige twintigste eeuw, heeft geleid tot deze bijzondere atlassen collectie, waarin atlassen zijn opgenomen vanaf de late Middeleeuwen. Deze collectie illustreert de geschiedenis van de atlaswereld op basis van het wereldbeeld waarover de kaartenmakers en de atlas samenstellers beschikten in vijf tijdperken, van de klassieke en Middeleeuwse traditie tot de moderne tijd.
Het eerst tijdperk behelst de klassieke en Middeleeuwse traditie. Cartografische theorieen, voornamelijk gebaseerd op de bevindingen van Erastothenes en Ptolemaeus, en religieuze theorieën vinden hun weerslag in deze atlassen. De atlas beschrijft de eerste gedrukte atlassen met bijzondere aandacht voor de 'Cosmographiae (1482 en 1490), en de 'Geographia'(1508).
De klassieke en Middeleeuwse traditie wordt in de Atlas opgevolgd door het tijdperk van de ontdekkingsreizen. In dit tijdperk neem t de variatie aan atlassen toe, evenals het aantal in de atlassen opgenomen kaarten. Deze kaarten weerspiegelen de togenmonem kennis van de continenten als gevolg van handels- en ontdekkingsreizen. Ook de nauwkeurigheid van de kaarten verbeterde sterk door de ontwikkeling van steeds geavanceerdere navigatie-instrumenten. De in dit tijdperk gepubliceerde atlassen zijn prachtig gegraveerd. Bijzondere aandacht gaat uit naar de 'Geographiae'(1511, 1513, 1520, 1522). Ortelius' 'Theatrum orbis terrarum' (1570) en de atlas van Lafreri (1580). Opvallend is dat er in de atlassen veelvuldig kaarten opgenomen worden die reeds in eerdere atlassen zijn verschenen, en dat de toegenomen kennis duidelijk niet altijd direct in de atlassen werd geborgd.
Het derde tijdperk is het tijdperk van de overheersing van de Hollanders. Grote naam in dit tijdperk is Mercator, die niem alleen de naamgever was van de bekende cilinderprojectie. Atlassen die in deze periode gepubliceerd werden, zijn onder andere Waghenaer's 'Spieghel der Zeevaertd' (1588), de Jode's 'Speculum orbis terrarum '(1593), Mercators 'Atlas Minor' (1610), de atlas van Mercator en Hondius (1633), Janssonius' 'Theatrue du monde' (1663) en de atlas van Schenk (1706). Blaue's 'Atlas maior' (1667) ontbreekt in de Atlas uiteraard niet. In dit tijdperk verschenen ook gedetailleerde atlassen van Engeland van onder andere Saxton (1579) en Speed (1616). Bijzonder is de publicatie van de atlas van Ogilbiy (1675), de allereerste wegenatlas.
In het tijdperk van het imperialisme stichtten de Europese machten kononiën op de eerder ontdekte continenten. Opvallend in dit tijdperk zijn de toegenomen nauwkeurigheid van de kaarten en de verheerlijking van de Europese machten, die in de kaarten duidelijk tot uiting komt. Bijzondere aandacht gaat ind e Atlas onder andere uit naar de atlas van Mortier (1693), de "Atlas Nouveau' van Covens en Mortier (1730), Delisle's 'Atlas Noveau' (1739) en (de verslaglegging van) de ontdekkingen van onder andere Von Humboldt (1812), Flinders (1814) Dumont d'Urvillen (1833).
Het vijfde tijdperk is de moderne tijd. Diverse uitvindingen zorgden voor steeds nauwkeurigere landmeetkundige instrumenten, waardoor de geografische lengte en breedte van elke locatie bepaald kon worden. In dit tijdperk is uiteindelijk de gehele wereld gedetailleerd in kaart gebracht. Door de toename van thematische kaarten werden atlassen uitdrukkingen van de geografische kennis over alle delen van de wereld. Moderne druktechnieken maakten het mogelijk om deze kennis uitingen in steeds grotere oplagen te publiceren, en atlassen konden zo steeds meer geïnteresseerden voorzien van geografische informatie en ontspanning. Aandacht gaat in de Atlas uit naar Blackie & Son's 'Imperial atlas of modern geography' (1860), Bartholomew's 'Imperial atlas and gazetteer of the world' (1892) en de 'Times atlas' (1897).

De atlas is vlot geschreven en fraai geïllustreerd met ruim driehonderd afbeeldingen van voornamelijk kaarten uit de atlassen die beschreven worden. Phillip Allen heeft niet alleen aandacht voor de atlassen zelf en belangrijke kaarten die erin zijn opgenomen maar ook voor de heersende wereldbeelden en het leven van de kaartenmakers en de atlas samenstellers. Daardoor is de Atlas een interessant 'boek' voor lezers die gefascineerd zijn door oude atlassen en kaarten. Ik leg de nadruk hier op boek, omdat de Atlas der Atlassen geen systematische, samenhangende verzameling van kaarten, en dus per definitie geen 'atlas' is. Wel is de Atlas der Atlassen een eerbetoon aan de kaartenmakers en de atlas samenstellers van bijna vijftig toonaangevende atlassen die toot het einde van de negentiende eeuw zijn gepubliceerd. De zoektocht naar de heilige graal onder de Atlassen zet ik voort!