Ik maakte in Stemmen op schrift al kennis met Frits van Oostrom en zijn verhaal over het werk Van den vos Reynaerde, of in de volksmond ook De Reynaert genoemd. Die eerste kennismaking deed mij het werk zelf lezen in de bewerking van Ard Posthuma en nu is er dan De Reynaert: Leven met een middeleeuws meesterwerk.

Het is een boek van bijna 600 pagina’s en het markeert het einde van het hoogleraarschap van Frits van Oostrom in Utrecht. Hij bundelt er zijn kennis, maar vooral zijn enthousiasme voor dit werk van Willem, die wij nog steeds alleen bij zijn voornaam kennen.

Het is handig om het verhaal eerst zelf tot u te nemen, bijvoorbeeld in de prima leesbare editie van Posthuma. U krijgt dan zoveel meer mee van de inhoud van dit boek en dan is het een feest om te lezen. Ik gaf in Stemmen op schrift al aan dat Van Oostrom een bezield verteller is en dat laat hij in dit boek weer zien.

Van Oostrom pakt het hele spectrum aan in zijn boek en maakt er zelfs een persoonlijk verhaal van. Hij ziet drie niveau’s. Allereerst het verhaal zelf. Waarom staat De Reynaert altijd bovenaan in de literaire canonlijstjes? Wat gebeurt er nu precies in die vierduizend verzen en wat heeft de schrijver willen zeggen?

Het tweede niveau gaat over wat De Reynaert allemaal los heeft gemaakt bij mensen. Bij schrijvers als Willem Elsschot (hij ontleende zijn voornaam aan de schrijver van De Reynaert), Louis Paul Boon en Stijn Streuvels, bij artiesten die er opera’s, toneelstukken en raps over maakten tot de makers van Reynaert-bier, -fietsroutes, -pralines en -tabak.

Op het derde niveau is het boek de achtergrond van zijn eigen loopbaan. Hij laat zien hoe er het in zijn vakgebied aan toe gaat en laat zien wat de Reynaert-vorsers zoal boven water hebben gehaald. Ook komt hij terug op zijn eigen publicaties, waar hij af en toe zijn eigen werk nuanceert als hij in zijn jeugdige overmoed te snel aannames heeft gedaan.

Iemand die ook veel aannames deed was Wytze Gerbens Hellinga (1908-1985). Hij omhelsde Reynaert als vrijbuiter en huldigde de opvatting dat De Reynaert stijf van de seks staat. Nu heb ik uw aandacht natuurlijk en die gedachte is niet eens zo vreemd. In mijn blog over De Reynaert verwees ik al naar de homoseksuele connotatie als Reynaert de haas Cuwaert ‘kapelaan maakt’ en daar gaat dit boek uitgebreid op in. Als dan ook de vraag nog gesteld wordt of Kriekeputte, de bergplaats van de schat waarmee Reynaert zich vrijpleit bij Koning Nobel, wellicht een homo-ontmoetingsplaats was (en het is een serieuze vraag!) dan weet u, het is smullen geblazen in dit boek.

Dan, waar te beginnen over dit rijke boek? Bij de voorgangers van De Reynaert natuurlijk, want die vos kwam niet uit de lucht vallen. Er is al een Frans werk over hem wat Willem als inspiratie diende, Le Roman de Renard. Willem heeft dit verhaal uitgebreid en er diepere lagen aan gegeven. Dan de oerversies van Willem. Het origineel is er niet meer, maar er zijn twee afschriften in de Comburg-versie en de Dyck-versie.

Dan de inhoud van het verhaal. Willem die Madoc schreef, zo introduceert de auteur zichzelf. Madoc? Er is niets te vinden over een geschrift met deze naam. Er zijn redenen voor Welshe wortels van dat geschrift en het leuke is dat ‘madoc’ in het Welsh een gangbaar woord voor vos is. Er is wel een roman over Willem geschreven die Madoc maakte en die besprak ik hier.

Verder rept de proloog over een dame zonder wie Willem helemaal dit werk niet had geschreven. U raadt het, men heeft geen idee welke dame. Ook vertelt de proloog over ene Arnout die er maar niet aan toekwam dit verhaal te vertellen. Jawel, de literaire wereld zoekt vertwijfeld naar Arnout;

In tegenstelling tot zo menige middeleeuwse proloog krijgen we niet de geringste indicatie omtrent tijd, plaats of publiek van deze avonture van Reynaerde. Behalve dan dat de dichter goede verstaanders eist, en op voorhand in verzen vol venijn uithaalt naar criticasters.

Dat laatste is interessant, want waarom zou je dat doen als je een dierenverhaal vertelt? Ik kom er op terug.

Reynaert moet voor de koning verschijnen want hij heeft iedereen wel iets geflikt. Eerst moet Bruun de beer hem halen, dan Tybeert de kater en beiden falen ze en laten er zowat het leven bij. Neef Grimbeert de das troont hem wel mee en er volgt een proces, waarin Reynaert ter dood veroordeeld wordt maar…hij vertelt de koning van een schat bij Kriekeputte. De koning, door hebzucht verblind, scheldt hem de doodstraf kwijt. Reynaert mag op pelgrimage als koning Nobel daarna mag delen in de buit. Het is een meesterlijke list. Belijn de ram en Cuwaert de haas vergezellen de vos als hij afscheid wil nemen van zijn gezin en het eindigt zo dat Belijn, zonder het te weten, de kop van Cuwaert aflevert bij de bedrogen koning. Reynaert verkast met zijn gezin naar een woeste plek waar niemand hen kan vinden.

Hier is onnoemelijk veel over te vertellen en te duiden. Wat te denken van de ‘negatieve ruimtewisseling’? De sterke Bruun en listige Tybeert maken geen schijn van kans als ze uit de geordende rechtstaat van koning Nobel op het woeste en wetteloze terrein van Reynaert komen, de burcht Maupertuus. Over die naam is ook genoeg te vertellen, gaat u het vooral lezen.

Heel belangrijk is natuurlijk welke vogel Tybeert ziet vliegen als hij Reynaert gaat halen. Hij praat er zelfs mee en de geleerden zijn er over uit dat het een blauwe kiekendief is. Tot en met de redactie van het programma Vroege Vogels is men gegaan om dit uit te pluizen en het is een prachtverhaal. Ook het abrupte einde is een studie waardig. De koning is bedrogen, brult het van vernedering uit en tjoep, daar springt Firapeel het luipaard uit de struiken om als een deus ex machina de oplossing aan te dragen. Die hadden we heel het verhaal nog niet gezien maar komt nu alles keurig afronden.

Dan wilt u ook weten wie de secretaris van de koning is, want Botsaert wordt verder niet geduid, maar de geleerden vinden het met reden een aap. Ook wilt u weten hoe het zit met het uitwissen van sporen met de vossenstaart. Vossen doen dat namelijk niet, van leeuwen is dat wel bekend uit middeleeuwse bestiaria. Wat moeten we daar nu weer achter zoeken?

Het zijn onmisbare verhalen om als achtergrond erbij te hebben maar het grotere plaatje is net zo boeiend. Waarom is Reynaert zo onnodig wreed? Het is niet genoeg dat Bruun de beer en Isengrijn de wolf als verraders gevangen genomen worden, hen wordt ook de huid afgestroopt op verzoek van Reynaert om hem van schoenen en een tas te voorzien voor zijn pelgrimage. Het zijn ronduit wrede taferelen en in latere versies, zeker die bestemd voor de jeugd, worden deze scènes danig afgezwakt.

Ook is er geopperd dat De Reynaert een wraakfantasie is ten opzichte van mede-auteurs, vandaar die waarschuwing aan iedereen in zijn proloog. Verder zijn er andere parallellen met de actualiteit van toen. Zo was er een machtsstrijd tussen de kinderen uit twee huwelijken van gravin Margaretha van Vlaanderen en Henegouwen en die kan heel goed als inspiratie hebben gediend. Verder wordt er aannemelijk gemaakt dat de auteur Willem goed op de hoogte was van de rechtsgang in die tijd. Met name het pleidooi van de vos zelf verdient alle lof en dat geldt ook voor het opgenomen schema waarin zijn list helemaal wordt uitgetekend in stappen zodat u kunt zien hoe ver hij vooruit heeft gedacht.

Van Oostrom geeft zelf een aardige opsomming van wat dit boek heeft gedaan;

De tekst van het handschrift Dyck…gerehabiliteerd naast het soms…gefavoriseerde handschrift-Comburg…beredeneerd wat de Madoc kan zijn geweest…beargumenteerd hoe het recht misschien wel alfa maar niet omega is van de tekst; nadere aanwijzingen gebracht omtrent de homo-erotiek tussen de verzen; de grandioze list van Reynaert in zijn complexiteit ontleed; en zowel de humor als het narcisme en zelfs de psychopathie van de hoofdfiguur doen uitkomen.

Zelfs dat is nog maar een deel van wat er werkelijk te beleven is in dit boek. Gaat u eerst het verhaal zelf lezen en dan heeft u met dit boek nog een prachtige verdieping in handen van een meesterwerk in de Nederlandstalige literatuur waar men nog niet klaar mee is. Zoals conservator Middeleeuwse handschriften aan de Universiteit van Leiden André Bouwman zegt;

Ruim zevenhonderd jaar na dato is het Middelnederlands voor ons doorgaans uitstekend vertaalbaar op letterlijk niveau…Maar vertaald is niet hetzelfde als begrijpelijk.

Het boek maakt duidelijk dat we veel weten maar dat er heel veel lacunes zijn dus literatuurwetenschappers en filologen kunnen nog lang moedig voorwaarts. ( )

Schitterend werk. Zeer interessant en boeiend geschreven. ( )

Frits van Oostrom voert je door de Van den vos Reynaerde in een werveling van persoonlijke geschiedenis, historiografie, filiatie, tekstuitleg en wetenschappelijk verantwoorde speculatie.
Zijn taal is daarbij, om zijn eigen woorden te parafraseren, vol van zwierige krullentrekkerij en humor. aangevuld met petite histoire en chronique scandaleuse van zijn wetenschappelijke erflaters.
Het maakt van dit boek een meesterwerk over een meesterwerk.

Van Frits (die menig mooi boek maakte). ( )