Critique of Christianity that strongly influenced generations of later thinkers, including Charles Darwin, Karl Marx, Sigmund Freud, Friedrich Engels, Richard Wagner, and Friedrich Nietzsche.

Having to remember when he is writing. Wow!

Niet een god schept de mensen, maar de mensen scheppen zich een god naar hun beeld.'

De Duitse filosoof Ludwig Feuerbach (1804-1872) is bekend geworden door zijn systematische religiekritiek. Het gaat hem om zelfbewustwording van de mens en daarom verzet hij zich tegen onderdanigheid aan kerk en koning, tegen religieuze vervreemding en conservatisme. In de plaats daarvan stelt hij een dialogische ethiek voor.

Van idealisme naar materialisme
Feuerbach volgt colleges bij de idealistische filosoof Hegel. Met 'idealisme' wordt bedoeld dat Hegel een abstracte, bovenindividuele Geest centraal stelt. Deze abstracte Geest stuwt de geschiedenis voort, achter de rug van de mens om. Ideeën zijn volgens Hegel bepalend voor de werkelijkheid, niet andersom. In zijn kritische artikel 'Bijdrage tot de kritiek op Hegels filosofie//' (1839) heroverweegt Feuerbach Hegels ideeën grondig. De leerling wordt criticus. Bij Feuerbach slaat Hegels idealisme om in materialisme. Met 'materialisme' wordt hier bedoeld dat Feuerbach het concrete leven van de mens, hier en nu, en zijn natuurlijke behoeften en emoties centraal stelt. Buiten de natuur en de mens bestaat niets.

Niet iedereen is enthousiast over Feuerbachs ideeën. Zijn vroege Gedachten over dood en onsterfelijkheid(1830) wordt verboden wegens verstoring van de religie. Hierdoor kan hij een academische carrière wel vergeten.

Tegen de religieuze vervreemding
In Het wezen van het christendom (1841) probeert Feuerbach de kern van het religieuze denken en het verband met Hegels idealistische filosofie te begrijpen. De oplossing vindt hij in een verschuiving van theologie, de leer van God, naar antropologie, de leer van de mens. Dit nieuwe denken dat zich energiek van het filosofisch idealisme afkeert, wil de mensen wakker schudden om hun vervreemding (het projecteren van zichzelf in een God) te beëindigen.

Feuerbach stelt dat de bestaande religie weliswaar een fantasie is, maar geen willekeurige. Religie is de droom van de menselijke geest. Dromen zijn niet alleen bedrog, ze gaan vaak over belangrijke zaken. Onze fantasie is gebaseerd op reële wensen en behoeften. Zij is een projectie, een vervreemding van het eigen menselijke wezen. Religieuze vervreemding ontstaat uit een verkeerd begrip van het gevoel van liefde, of uit het streven naar oneindig geluk. Deze gevoelens en dat streven naar geluk waardeert Feuerbach op zich positief. Ze vormen een deel van het ware wezen van de mens. Daarom moeten de verkeerde, vervreemde bewustzijnsvormen worden opgeheven. Door kritische reflectie kan de werkelijke mens met zijn reële behoeften worden teruggevonden.

Feuerbach vervangt het religieuze principe van de afhankelijkheidsrelatie tussen ik en God door het principe van de gemeenschap van mens en medemens. De persoon leert in de dialoog tussen 'ik en jij' zijn eigen menselijke wezen kennen. De dialoog wordt bij Feuerbach een universeel principe. Door deze dialoog verandert de mens en ontwikkelt hij zich.

Grondslag voor de emancipatiebeweging
In Duitsland bestonden in 1841 verschillende discussieclubs en tijdschriften van kritisch liberale intellectuelen en studenten. De zogeheten links-Hegelianen wilden de maatschappij hervormen, en verzetten zich het dwingende gezag van koning en kerk. Ook de jonge Karl Marx en Friedrich Engels mengen zich in de discussies. Uit een brief van Marx uit 1844 aan Feuerbach blijkt diens invloed: 'Uw werk is van meer betekenis dan de hele hedendaagse Duitse literatuur samen.' Feuerbachs filosofie wordt dan ook gezien als een grondslag voor de emancipatiebeweging en het vroege socialisme.

Een sterk pleidooi voor atheïsme en humanisme
Nederlandse vrijdenkers en humanisten kennen Feuerbachs visie ook. Zo schrijft Anton Constandse in 1925 voor De Dageraad zijn brochure Ludwig Feuerbach en zijn wijsbegeerte van het atheïsme. Ook in zijn Grondslagen van het atheïsme (1926) komt hij uitvoerig op Feuerbach terug.

Feuerbach stelt de mens centraal. Het is een ware paradigma-wisseling: eerst schiep God de mens, maar vanaf Feuerbach schept de mens God naar zijn beeld. Dat beeld is leerzaam, het vertelt van alles over onszelf. Feuerbach stelt: hoe leger het leven, des te rijker God. God wordt met almacht en andere onbeperkte positieve kenmerken gevuld. Het zijn de kenmerken van de mens zelf. Omdat de mens zelf beperkt is, worden nastrevenswaardige kenmerken vanuit een wensdenken onrealistisch uitvergroot. Het gaat hier ook over sociale kenmerken. De mens begeert dingen, hij streeft levensgeluk na en heeft daarvoor zijn medemens nodig. Tegelijkertijd ervaart hij die medemens als concurrent. God overstijgt die tegenspraak met zijn oneindige positief benoemde kenmerken, maar op een onrealistische manier.

Feuerbachs realisme erkent de menselijke eigenschappen en emoties. In zijn aanzet voor een nieuwe filosofie werkt hij de dialogische verhouding van ik en jij, ik en de ander, uit binnen de aardse werkelijkheid. Met deze laatste visie heeft Feuerbachs werk de latere joodse godsdienstfilosoof Martin Buber beïnvloed.

De ethiek van ik en jij
Feuerbachs stelling blijft ijzersterk. De mens als schepper van God, en de analyse daarvan, leiden tot een nieuw emancipatorisch zelfbewustzijn van de mens. Ook onhoudbare gedachten hebben een onderliggende waarheid, zoals het diepe streven naar geluk van de mens. Dit streven naar geluk bekijkt Feuerbach vanuit het perspectief van menselijke relaties. Voor grote sociale veranderingen is een ethiek nodig die zich op deze aardse relaties baseert. Feuerbach draagt nog altijd bij aan een grondslag daarvoor.

Feuerbach is een bruggenbouwer, die de vergroting van het kritische bewustzijn nastreeft. Aansprekend blijft dat Feuerbachs scherpe kritiek nooit denigrerend wordt. Zijn projectieleer wil diepere lagen blootleggen. Hij zegt méér dan dat angst en vervreemding bestaan en dat onze eigen verlangens projecten in God. Hij onderzoekt de aard, het ontstaan en de betekenis ervan, wat kan leiden tot een sterk emancipatorisch perspectief. De ondertoon: God = de mens. De boventoon: dat zegt heel wat over ons, en daar moeten we dus wat mee

http://nwhyte.livejournal.com/2332364.html

Writing about a subject I am only vaguely interested in terms which I cannot be bothered to try and understand. ( )

Another in the surprisingly large group of books, 'things that, although incomprehensible to people who don't understand Hegel, are read with great relish by people who don't understand Hegel because they can be used to re-affirm preexisting prejudices' (see also Marx, Kojeve, all the 'end of history' types, various aesthetic theories, etc etc).
Feuerbach's argument is, roughly, that Christianity is exactly what Hegel said it is, except that 'Geist' is the human species (which is probably what Hegel meant, too). He's far more intelligent and well read than any contemporary atheistical controversialist, and his argument is far better, inasmuch as he doesn't want to destroy religion; he just wants everyone to understand it properly. If we understand it properly, he says, we'll recognize that all the attributes of God (goodness, creativity, intelligence etc) are actually attributes of the human species as a whole, even though individuals quite often lack those attributes. Christianity is the 'highest' religion, since Christ is a really good, backdoor way of admitting that divine attributes are really human: Christ = the human species. In short, for Feuerbach Christianity is pretty much right, provided that you focus on the predicates of religious statements ('God is good,' 'God is love,' etc...) and not their subject. The predicates are 'true,' the subject is imaginary.

That's a great argument. This book, though, is tiresome for a twenty-first century reader: you really only need the opening chapters (and a good knowledge of the Ph. of Geist and Science of Logic) to get the point. Much of the rest is elaboration. The whole second part is a tour de force, in which Ludwig shows how his view of religion can explain various theological controversies: can we prove the existence of God? What is the status of revelation vs reason? What kind of thing is God, if he is a thing? What is the status of philosophical theology? How can we put the Trinity into words? What happens during baptism/eucharist? Why do Christians, who profess the gospel of love, hate so many people? None of this is at all interesting, inasmuch as his explanations are pretty mediocre, and many of the issues are dead.

It does show, though, that he knows something about the religion he's writing about (cf: Dawkins, Hitchens, Harris etc...) Ludwig's also much better at being a person than those writers. He doesn't use his attack on religion to drag humanity down; he doesn't want to say we're just animals or we're just matter or any such thing. He wants to say we're a part of nature, but that that means we have to understand nature much more widely than we usually do. Human activities, social activities, etc., are all 'natural,' on the right definition of nature. On the definition of nature most people operate under, though, they're supernatural: they can't be explained by natural science. This is not, for Ludwig, a reason to declare them non-existent or aberrant. It's a reason to re-examine religion, *and* the limits of empiricist thought. ( )