"Unterm Birnbaum" is unusual for Fontane because it is a crime novel. It takes place in the (I presume fictional) village of Tschechin, which is located on the banks of the Oder river, back then in Prussia and now on the German-Polish border.
The crime happens in one of the early chapters, and it is not explained in detail, but it is obvious to the reader: Abel Hradscheck, an inn keeper who is highly in debt, accidentally finds a French soldier who was buried under the pear tree in his garden more than two decades ago. This gives him an idea, and he and his wife Ursel decide to kill a company representative who lodges at their inn and to whom they have given all of their money.

As the novella starts with the crime, it is obvious that this is not a whodunit, but that the story deals with the consequences of the murder. Hradscheck and Ursel expected to be happy now that their financial life is so much better, yet, they find it hard to live with the guilt and deal with it in very different ways. This is complicated by their neighbor, a whimsical old lady who observes her surroundings all day and who clearly suspects something. She succeeds in driving Hradscheck nearly mad with her carefully ambigous comments. Soon, the villagers start suspecting the couple, too...

This is a great story with a lot of interesting themes: Greed, guilt, secrets, expectations, values. The psychological aspects are more important than the plot itself and are dealt with in an impressive way. Nevertheless, reading this felt a bit laborious because there are so many other things thrown in as well: Endless ramblings of the local men meeting in the inn, more village characters who write letters and exchange their views, songs and too many dialogues. Parts of these are written in Low German (one of the eastern varieties of course, not the one spoken where I live now). Although many words can be guessed from the context and I also knew a few words from my grandfather who grew up in West Prussia, this was a bit difficult for me. I appreciate the local flavor it gives, but it hindered my reading flow.

To conclude, I think this would have been a better novella if it had been more streamlined, and it is not my favourite Fontane work, but it is worth the read for the psychological aspects. It is was especially interesting to me to compare it to "The Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde", written around the same time and also dealing with a character who has to keep a terrible secret. ( )

Herbergier Hradschek in Tchechin eerste kwart 19e eeuw heeft schulden en een mooie, jonge, slimme, veeleisende vrouw. Zijn schuldeiser krijgt na een verblijf in de herberg een ongeluk (?) en verdwijnt., zijn vrouw een erfenis (?). Onder de perenboom ligt een lijk, maar dat blijkt niet de schuldeiser. Het zou eind goed al goed zijn als zijn vrouw niet verteerd werd en hij ontmaskerd. De novelle is aardig, maar de vertaling vond ik tekortschiete: Driessen kan heel mooi schrijven, vind ik, zijn novellenbundel ontroerde me soms. eerst leek me de sfeer wel goed getroffen, maar toen ik een paar stukjes Duits ernaast legde veranderde ik van mening. Naar mijn smaak heeft MMD er enigszins een eigen boek van gemaakt, met veel kleine weglatingen en aanvullingen/uitleggingen, soms in mijn ogen nogal gemakzuchtig, klungelige versvertalingen, geen van alle nodig. Dat mag, maar die aanpak moet dan wel verantwoord worden. Of denkt hier weer een uitgever dat bekende schrijversnamen betekenen dat een vertaling beter verkoopt, zie Heamus en Mirz. ( )

Verschenen op MappaLibri 24.08.2017
--
Gewetensnood op het scherpst van de snede:

In zijn elegante halflinnen reeks publiceert uitgeverij Wereldbibliotheek 'Onder de perenboom', een minder bekend werk van de grote Theodor Fontane (1819-1898). Dit vernuftig misdaadverhaal geldt als een buitenbeentje in het oeuvre van de auteur van bekende realistische romans als 'Effie Briest', 'Stechlin' en 'Dolingen dwalingen'.

Nochtans komen veel favoriete thema’s uit de grote romans even sterk naar voor in 'Onder de perenboom'. De ongezouten kritiek op een geborneerde middenklasse bijvoorbeeld of het allesverslindende protestants schuldbesef en het morele bankroet van de kleinburgerlijke middenstand. De subtiel uitgewerkte psychologische verdieping van de personages en de prangende schildering van een bekrompen dorpsmilieu maken van 'Onder de perenboom' veel meer dan een doorsneethriller. Hoewel de lezer vanaf de eerste bladzijden de dader kent, weet Fontane er moeiteloos de spanning in te houden en sluit hij zijn verhaal af met een verrassend, onvergetelijk einde.

Hoofdpersoon Abel Hradscheck, een veertiger, drijft sinds een tiental jaar samen met zijn vrouw Ursel rond 1850 een kleine herberg annex winkel in Tschechin, een nietig dorpje aan de Oder, pal in het overgangsgebied tussen de Pruisische en Slavische cultuur. De uit Bohemen afkomstige Hradscheck heeft een duister verleden. Zijn stamgasten, die vooral rondhangen in het aan de herberg palende kegelhuis, vertrouwen hem niet. Hij heeft bovendien gokschulden en een uit de kluiten gewassen drankprobleem. De kokette en ambitieuze Ursel, die twee kinderen verloor en er alles aan doet om de schijn hoog te houden, is evenmin populair in het dorp. De dorpsbewoners aanzien haar als arrogant en hebzuchtig, zeker sinds ze haar man heeft kunnen overtuigen om op een veiling een reeks dure meubels te kopen, waaronder een antieke trumeauspiegel. Om te kunnen trouwen met Hradscheck bekeerde ze zich tot het protestantse geloof. Sindsdien onderhoudt ze een intieme band met de plaatselijke dominee, die haar beschermt en allerlei zaakjes voor haar regelt.

Op een dag bij het omspitten van de tuin stuit Hradscheck op het twintig jaar oude lijk van een Franse soldaat die sinds de napoleontische oorlogen onder de perenboom begraven lag. Kort nadien duikt de Poolse schuldeiser Szulski op en eist onmiddellijke betaling. Hradschreck weet Ursel ervan te overtuigen mee te werken aan een waterdicht moordplan, met een sleutelrol voor de Franse soldaat. Over de moord zelf komt de lezer helemaal niets te weten. Het snode echtpaar slaagt in zijn kwaad opzet, maar geleidelijk kwijnt Ursel weg door een knagend geweten. Uit angst te worden ontdekt neemt Hradscheck een ondoordachte beslissing. Uiteindelijk valt hij door de mand en doet zichzelf de das om.

Fontane schreef vanaf 1883 aan 'Onder de perenboom'. In het verhaal over een gokverslaafde middenstander die samen met zijn bekrompen echtgenote een roofmoord beraamt, verwerkte hij heel wat autobiografische elementen. Zijn vader — een apotheker met een gokverslaving — was in het toenmalige Swinemünde (vandaag Świnoujście in Polen) verbonden aan de plaatselijke burgerwacht en diste geregeld zijn kinderen gelijkaardige moordverhalen uit de eerste hand op. Wegens vaders speelschulden zagen de Fontanes zich verplicht te verkassen naar een kleinere apotheek in het dorp Letschin. Daar ontdekte men in 1842 het lijk van een handelsreiziger in de tuin van een herbergier. De vreemde, spraakmakende misdaad werd breed uitgesmeerd in de nationale pers en zou Fontane niet meer loslaten.

'Onder de perenboom' verscheen vanaf augustus 1885 als vervolgverhaal in het Duitse gezinstijdschrift Die Gartenlaube (‘Het Prieel’). Dit conservatieve magazine wilde een morele leidraad zijn voor de moderne mens. Met het duistere verhaal van de moordzuchtige herbergier Hradscheck hield Fontane de goegemeente een spiegel voor: dít is waar hebzucht en schulden allemaal toe kunnen leiden. Het is er soms aan te lezen dat 'Onder de perenboom' oorspronkelijk als feuilleton verscheen (bijvoorbeeld door het gebruik van geijkte zinnen als ‘in het voorgaande’ en ‘niet lang na dit voorval’ of door de laatste zin van een vorig hoofdstuk te hernemen bij het begin van een nieuw hoofdstuk), maar storend is dit nooit. Integendeel, het geeft extra zwier en panache aan de vertelling. De vlotte, frisse en uiterst leesbare vertaling van Driessen voegt daar nog bijkomende schwung aan toe.

Deze vrij korte roman wemelt van de schijnbaar onbeduidende details. Het zijn kleine kapstokken waar Fontane flarden van verhaallijnen aan ophangt. In zijn nawoord spreekt vertaler Driessen heel terecht van de ‘overweldigende precisie en economie’ in het verhaal. Tientallen details en motieven fungeren als ankerpunten, als betekenisvolle bouwstenen die het verhaal voortstuwen naar zijn onafwendbaar einde. Enkele opvallende voorbeelden zijn: de noodlottige keg onder de zware rij vaten bij het valluik naar de kelder, de door Ursel gekoesterde trumeau (een soort luxueuze spiegel) in het salon en haar peervormige glazen oorhangers, het fluwelen mutsje van de dominee en de gekleurde venstertjes in Hradschecks kegelhuisje. Alles is relevant en krijgt zijn volle betekenis in de opmerkelijke ontknoping.

Fontane toont zich een meester in de suggestie. Vele vragen blijven onbeantwoord: wat is er bijvoorbeeld gebeurd met de minnares die Hradscheck er ooit op nahield in een naburig dorp? Hoe werd Szulski precies vermoord? Of hoe is de Franse soldaat ooit onder de perenboom terecht gekomen? Zelfs op het einde van het verhaal heeft de lezer er het raden naar hoe Hradscheck aan zijn einde komt. Aan de hand van regelmatige sprongen in de tijd opteert Fontane voor een elliptische vertelstructuur. De alwetende verteller kiest sporadisch voor een paardensprong of een onverwachte rokade. Fontane zet de lezer meer dan eens op het verkeerde been en laat de ware toedracht van de feiten over aan diens verbeelding. Wat het leesplezier alleen maar groter maakt.

Het is duidelijk: 'Onder de perenboom' is meer dan een buitenissig gelegenheidswerk of een alleenstaande anomalie in een voor de rest vrij consistent oeuvre. Fontane demonstreert hier op de korte baan en binnen het genre van de misdaadroman zijn ontzagwekkend vakmanschap en diepgaand psychologisch inzicht. Dat levert een bijzonder spannend, solide en onderhoudend boek op.

Theodor Fontane: Onder de perenboom, Wereldbibliotheek, Amsterdam 2017, 175 p. ISBN 9789028426924. Vertaling van Unter dem Birnbaum (1885) door Martin Michael Driessen. Distributie: Elkdedag Boeken ( )

Herbergier en groothandelaar Abel Hradscheck zit in de schulden en bedenkt een moordplan. Zijn vrouw helpt hem hierbij. De moord wordt niet opgelost maar de vrouw sterft van schuldgevoel en de moordenaar richt zichzelf uiteindelijk ook te gronde. ( )

Prima detectiveroman, met een zorgvuldige geconstrueerde plot. Maar niet meer dan dat. De stijl van meesterverteller Fontane is prettig en onderhoudend, maar de personages blijven te plat om het genre te overstijgen. En dat terwijl Fontane beslist geen detective-auteur is. ( )