In writing this majestic novel about fin de siècle 19th century Warsaw, Prus illustrated all the social currents that would make Poland such a cauldron of differing identities in the following century. Ostensibly a story about the excruciating infatuation of a successful merchant, Wokulski, for a noble's daughter, the book is also about three generations of men coming to terms with Poland's past and present and trying to break away from the Nobles' Republic in order to create a modern future for the nation. Although Prus could, naturally, have had no idea of what would happen to his country in the next century, the battle lines of ethno-nationalism, later exploited by the National Democrat anti-Semites, the Catholic Church, the Nazis and the Communists begin to emerge. ( )

De pop van Bolesław Prus, negentiende-eeuws realisme op zijn best
- Laurent De Maertelaer

Het Schwob-programma, een onderdeel van het Nederlands Letterenfonds, rakelt verdwenen klassiekers uit de vergetelheid en geeft ‘onzichtbare literatuur’ gestalte. Lezers van divers pluimage stellen op schwob.nl lijsten samen met cruciale maar teloorgegane literatuur. Stuk voor stuk must-reads, cultboeken uit ‘alle windstreken en daarbuiten’, geheimtips die nooit eerder in het Nederlands verschenen of sinds jaren niet meer verkrijgbaar zijn. Schwob gaat vervolgens op zoek naar ondersteuning voor de vertaling, terwijl een honderdtal Nederlandse en Vlaamse boekhandels met een heuse campagne de herontdekkingen aan de man brengen. Een van de boeken die dankzij Schwob een eerste vertaling kreeg is De pop, het magnum opus van de Poolse schrijver Bolesław Prus (spreek uit ‘proes’, jawel, zoals in ‘Proust’). Een onmetelijke en in eigen land diepgeliefde klassieker, kaliber Max Havelaar, Madame Bovary of Anna Karenina, maar nauwelijks of niet gekend buiten de landsgrenzen. “Negentiende­eeuws realisme op zijn best”, aldus Czesław Miłosz.

Bolesław Prus

Bolesław Prus (zijn voornaam spreek je trouwens uit als ‘boleswaf’) is in onze contreien een nobele onbekende, en dat ‘nobele’ mag u letterlijk nemen. Prus, geboren als Aleksander Głowacki (1847-1912), haalde zijn pseudoniem namelijk uit het wapenschild van het verpauperd adellijk geslacht waar hij van afstamde: de zogeheten ‘Prus I’ was populair in de heraldiek bij hooggeplaatste families tijdens het Pools-Litouwse Gemenebest. Als 15-jarige idealist verliet hij de schoolbanken en sloot zich aan bij de Poolse Januariopstand van 1863 tegen het keizerlijke Rusland. Een jaar later liep hij ernstige verwondingen op tijdens de slag bij Białka en kwam zelfs in de beruchte tsaristische gevangenis van het Kasteel van Lublin terecht. Deze traumatiserende gebeurtenissen leverden hem een levenslange paniekstoornis en agorafobie op, net als een grondige afkeer voor iedere vorm van gewapende opstand.

Gezien zijn jonge leeftijd sprak een militaire rechtbank Prus vrij en bracht hem onder voogdijschap van een oom. Hij liep eerst school in het gymnasium van Lublin, studeerde nadien wiskunde en fysica aan de universiteit van Warschau, maar zag zich omwille van financiële problemen verplicht om zijn studies stop te zetten. Prus was een man met een brede interesse en wijdde zich aan zelfstudie, terwijl hij in zijn levensonderhoud voorzag door bijlessen te geven. Rond 1872 startte hij een carrière als journalist en verwierf al snel grote naambekendheid door zijn columns in de razend populaire kranten de “Warschause Koerier” en de “Dagelijkse Koerier”. Prus’ bijdragen zouden 40 jaar lang verschijnen: recent verschenen ze bij een Poolse uitgever in maar liefst 20 boekdelen. Zijn stukken getuigen niet alleen van een groot maatschappelijk engagement, maar ook van een vergevorderde interesse in de wetenschap en een diep geloof in de technologische vooruitgang. Stuk voor stuk thema’s die prominent terugkeren in De pop en van Prus een belangrijk vertegenwoordiger maken van de anti-romantische beweging, die later bekend werd onder de noemer ‘Pools positivisme’.

Prus publiceerde naast zijn journalistiek werk tientallen kortverhalen en novelles. Het zijn sobere maar charmante en ironische observaties waarin hij zich een even gevat waarnemer van het dagelijkse leven toont als een groot humorist. Om naar eigen zeggen de ‘grote vragen van zijn tijd’ in kaart te brengen schreef Prus ook enkele romans. Zo verscheen in 1883 zijn debuutroman Kinderzonden, zij het zonder veel gevolgen. Drie jaar later volgde, deze keer met heel wat meer bijval, De voorpost, een prangende roman over het boerenbestaan en het Duits kolonialisme. Vanaf 1887 verscheen als feuilleton het boek dat nog steeds als de eerste moderne Poolse roman wordt beschouwd en hem een definitieve plaats in het literaire firmament bezorgde: De pop. Nadien volgden in 1890 - ver zijn tijd vooruit - De geëmancipeerden, een boeiende roman over vrouwenemancipatie en in 1897 de historische roman De farao, die zich afspeelt in het Egypte van na Ramses II.

De unie van het Pools-Litouwse Gemenebest hield stand tot 1795, toen het Poolse gebied werd verdeeld tussen Rusland, de Habsburgse monarchie en Pruisen. Pas in 1918, na de Eerste Wereldoorlog, herwon Polen zijn onafhankelijkheid. Anders gezegd, tijdens zijn leven heeft Prus ‘Polen’ als onafhankelijk land nooit gekend. Dat de ondertoon van De pop één groot hunkeren naar een onverdeeld vaderland verraadt, verklaart meteen waarom iedere rechtgeaarde Pool het boek een warm hart toedraagt. Toen Prus stierf in 1912 woonden duizenden mensen zijn begrafenis op het Powązki-kerkhof in Warschau bij.

De pop

Van september 1887 tot mei 1889 verscheen De pop als feuilleton. Het boek is inmiddels vertaald in 20 talen, meerdere keren verfilmd en zelfs tot een miniserie voor televisie bewerkt. Prus noteerde in een brief dat de directe aanleiding om De pop te schrijven een per toeval gelezen krantenartikel over de vermeende, in een heus proces eindigende diefstal van een speelgoedpop was. Dit banaal fait divers loopt als een plagerig leidmotief doorheen de roman. Het groter plaatje toont het bankroet van een natie, of de zoektocht van een volk naar een vaderland.

Via twee parallelle verhaallijnen strekt de handeling zich uit over de eerste maanden van 1878 tot in oktober 1879. In de grandioze opening verhaalt Prus gebeurtenissen uit 1878 en maken we kennis met de protagonist: Stanisław Wokulski, een dynamische koopman van middelbare leeftijd die een haat-liefdeverhouding met zijn vaderland heeft en hemel en aarde verzet om de hand van de beeldschone, maar leeghoofdige aristocrate Izabela Łęcki te winnen. Het andere verhaal krijgen we in de vorm van dagboeknotities uit het internationaal fel bewogen ‘Revolutiejaar 1848’ van de dromerige, met Napoleon dwepende en het ‘mozaïsche geloof’ aanhangende ex-revolutionair Ignacy Rzecki, Wokulski’s beste vriend en de veel oudere gerant van diens galanterieënwinkel in de chicste straat van Warschau.

Het dagboek van de trouwe gerant doet Wokulski’s levensverhaal uit de doeken, een spannend verhaal van ‘rags to riches’: hij is, net als Prus, een nazaat van een verarmde adellijke familie, die het hoofd boven water probeert te houden als ober in een Warschaus restaurant maar droomt van een carrière als wetenschapper. Wanneer hij, opnieuw zoals Prus, deelneemt aan de mislukte Januariopstand wordt hij gevangengenomen en uiteindelijk verbannen naar Siberië. Bij zijn terugkeer naar Warschau gaat hij als verkoper werken in een chique galanterieënzaak, huwt de rijke eigenares van de winkel om na haar dood haar zaak én geld te erven. Hij zet een nogal louche maatschap op met een Russische koopman en maakt zijn fortuin door het Russische leger te bevoorraden tijdens de Russisch-Turkse oorlog van 1877. Als steenrijk koopman poogt hij de sociale conventies te doorbreken en dingt naar de gunsten van de aristocratie, in het bijzonder die van Izabela hoewel zij hem blijft zien als een sluwe parvenu.

Net als die andere grote realisten Flaubert en Tolstoj laat Prus geen steen op de andere. Hij toont in zijn geweldige stadsroman alle sociale geledingen van het negentiende-eeuwse Warschau, een bruisende metropool in volle transitie. Hij schetst een Poolse samenleving van contrasten en tegenstellingen, een maatschappij in verval en nadat de Russische overheersers de Januariopstand hadden neergeslagen, ook nog zonder identiteit. Een natie verscheurd tussen Pools idealisme, zoals opgehangen door de romantische dichter-held Adam Mickiewicz, en een groeiend positivisme en antisemitisme.

Met het verschijnen van De pop ging voor veteraan-vertaler Karol Lesman – hij vertaalde ruim 50 titels uit het Pools – een sinds lang gekoesterde droom in vervulling. Lesman slaagt erin een heel tijdsgewricht op te roepen door een zwierige zinsbouw en een bijzonder charmerende sfeerschepping en toonzetting. Het afgemeten gebruik van archaïsmen doet denken aan de beste Charles B. Timmer-vertalingen van de Russische grootmeesters, een hele prestatie. Dat De pop als feuilleton verscheen is er soms aan te merken: bij momenten is Prus iets te breedvoerig, zijn er herhalingen of hebben kleinere personages plots een andere naam. Een kniesoor die daar over valt, want met meer dan 800 pagina’s is De pop, letterlijk én figuurlijk, één grote brok leesplezier. Dit modern epos van een land in wording verdient ruimschoots zijn plaats in de canon van de Europese literatuur.

De pop van Bolesław Prus, L.J. Veen Klassiek, vertaling en nawoord: Karol Lesman, ISBN: 9789020414523, Prijs: € 24,99, 829 pagina's ( )

In The Doll, Bolesław Prus has created an intimate yet epic, extremely detailed portrayal of late-nineteenth century Warsaw seen through the lives of a varied cast, but most of all focusing on three men whose Romantic ideals drive them and the novel forward. Stanisław Wokulski is a wealthy tradesman who, driven by his love for the aristocratic Izabela Łęcka, attempts to obtain recognition and respect from the aristocracy who constantly remain cold towards his approaches. Ignacy Rzecki is Wokulski’s friend and long-serving employee at the store; he is hopelessly enamoured by the revolutions of 1848 and the restoration of the Bonapartes, who will bring about an end to the injustices of the world. Lastly, there is the young scientist Ochocki who dreams of a new era replete with scientific advances and flying machines.

Ultimately, though, all three of these men meet with failure. Everything Wokulski does to improve his standing with the aristocracy is misinterpreted as a parvenu’s attempt to impress, as greed, and as petty-mindedness. Rzecki and Ochocki also suffer short-term failure as the former waits for the Messianic Bonaparte to return to save Poland and the world while all around life goes on and Romanticism decays; while Ochocki realises that no-one cares for science for sake of knowledge, rather he bemoans that Warsaw’s businessmen only seek to cheat each other and their customers.

Prus’ novel is extensively coloured by his own experiences during the January Uprising of 1863 and the great influence that had on Polish thought for decades afterwards. The novel takes place approximately fifteen years after that but its shadow looms across the protagonists and all their actions. Rzecki, particularly, idealises the revolutions of 1868, and his chapters titled The Journal of the Old Clerk are tinged with nostalgia and reminiscences of the past, as well as giving a first-hand though naïve interpretation of Wokulski’s actions. These chapters especially demonstrate the effect the past can have on an individual and indeed society’s attitude to the present and future.

The Doll then is not primarily a historical novel though it deals greatly with history and its effects on its characters. At its heart though, it is a love story that chronicles the downfall of a tragically doomed man, alongside the decay of Romanticism in the face of historical change. The novel recreates life in nineteenth-century Warsaw expertly and shows too the nascent beginnings of ideologies that would drastically change Europe in the twentieth century: nationalism, anti-Semitism, and imperialism. This a true classic not only of Polish literature (where it has long held a position as one of the greatest Polish novels) but also of nineteenth-century realist literature, posing throughout the question, as Stanisław Barańczak reiterates in his introduction to this edition, how can we “continue in the belief that we can become something better than we are, while almost all available evidence points to the contrary?” ( )

When the supporting cast are head and shoulders above the main interest, you've got a problem. If it weren't 800 pages I might find that easier to forgive. ( )

Boleslaw Prus’ expansive and ambitious The Doll is a wonderfully entertaining 19th century triple-decker and should be better known in the English-speaking world. The main plot concerns Stanislaw Wokulski, a former waiter, clerk, student and haberdasher who makes a fortune abroad and returns to Warsaw determined to marry the beautiful and impoverished aristocrat Izabela Lecka. Izabela is spoiled, selfish and shallow, and it is possible to find both Izabela and the obsessive Wokulski irritating, but the author continually undercuts any interpretation of the story as one of an unworthy woman dragging down a productive, intelligent man. The romance is a means for Prus to examine the Polish state-of-society at the end of the 19th century. Wokulski comes into contact with a mess of useless though sometimes well-intentioned aristocrats through his pursuit of Izabela, middle class clerks and tradesmen through his occupation as a store owner, Jews through friendship and work and the lower class through his sporadic charitable instincts. He previously pursued science as an occupation and passion and also encounters several engineers and scientists whose ideas regarding technology suggest one way to the future – not an entirely rosy one. Wokulski’s faithful friend and employee Rzecki narrates some chapters in the first person and he recalls his family’s worship of Napoleon and his own experiences in battle. A profusion of ideas and movements are touched on – socialism, anti-Semitism, the question of women’s roles, class differences. Prus finishes the book with an oddly open ending but it is very appropriate – the novel looks at a society still in some ways stuck in the past and anticipates some of the convulsions of the 20th century.

Wokulski’s love for Izabela drives the plot and while he is much more sympathetically depicted, he is also culpable and in some respects blameworthy in his treatment of her. Wokulski is a self-made man but a moral one – Prus mentions several times that his business concerns are legitimate – and is active, intelligent and generous. He is also one of the few characters who is unconcerned with anti-Semitism, even the polite sort of Rzecki, though he acknowledges it. Izabela, on the other hand, is snobbish and prejudiced, concerned only with material things, flirting and having a good time. Part of the story is told from Izabela’s third person narration – it would have been good to have more of this as it helped show her motivations and feelings, shallow though they may be. Some of her thoughts, like her initial disgust at marriage after being the confidant to a number of women with cheating, neglectful husbands or the hurt at being a pariah when they have no money, are not entirely shallow. Izabela’s handling of the relationship is cold and selfish but Wokulski is at fault as well. He actively pursues her, sometimes in a creepy way as he makes all her friends and family dependent on his money. He has an extreme tendency to romanticize her and put her on a pedestal which causes disappointment, but one of his own making. It’s love – or an obsession – at first sight and Wokulski makes his money and worms his way into her life before even talking to her. He finds his first conversation with her and various others, as well as her behavior, troublesome but continues his pursuit. Many friends and enemies warn him and it’s not like he hasn’t thought about the issue so he goes in with his eyes fully open. Wokulski has some explanations for his foolishness – he’s never been in love before, in his mid-40’s, is unduly influenced by romantic novels and poetry, and, having married once before for money feels he has earned a stupid, expensive love. He is overtly compared to the unsympathetic and foolish Baron, an old man who first tries to court Izabela then another woman but whose only attraction is his wealth. It is certainly unfair of Wokulski to punish Izabela for being herself when she’s never tried to hide what she is from him. In fact, he encourages her to act spoiled and wastes vast sums of money on her. The aristocracy never quite accepts him and at times, to please Izabela, he acts servile as if he’s eager to be used. She treats Wokulski like all the men who flirt with her and plans to act that way if they marry. Knowing this, Wokulski hardly has a reason to complain.

Wokulski’s pursuit of Izabela allows the author to look at women’s role in society in the late 19th century. The question is raised and a number of characters provide a comment on the issue but, as with many things, it is left open. Knowing how things developed in the 20th century provides an “end” which makes the book more interesting as a portrait of a time of transition. Women were still subservient to their husbands in most ways, with the usual inequalities – men were allowed to cheat and retain their status, they controlled the financial decisions, women had to marry for money. The strict division of women as morally and spiritually superior to men was fading though – Izabela and some of those like her can hardly be moral models. Izabela’s opposite, the virtuous, hardworking and loving Helena, is repeatedly slandered and almost everyone accepts that she has loose morals. Virtue is no protection for her and her ending is lukewarm though not horrible. None of the marriages shown are happy and unhappy romances are suggested for some of the other characters. Women of Izabela’s class and temperament are punished for being too flirtatious, even though that’s the norm for their lives, and though the author never hesitates to show their light characters, it is suggested that the punishment is unequal (never happens to men) and unfair given how they grew up. Perhaps one of the most sympathetic and interesting characters is Kazia Wasowska, a rich widow who is one of the few to genuinely like Wokulski. She’s intelligent – she gets the better of Wokulski in a debate on women – and tolerant and kind – she forgives Izabela’s faults, reminds Wokulski that he knew what she was like and tries to get them back together. Her take on love is similar to many of the men as she loves frequently but never seriously and she has more independence than even some of the men who are trapped by love, obligations or money. Perhaps like Wokulski, she’s between almost everything – not a wife, not unmarried; not in love but not forbidden from having relationships; not bound by ties but not coldly rejecting the people in her circle. But Mrs. Wasowska’s situation can hardly be an ideal solution though it suggests one direction of greater independence and choice for women. The question of a woman’s status though changing is left open but there is a much evidence in the book that it needs to be addressed.

Other larger societal issues are also examined. Sometimes Prus seems to refrain from any judgment. Rzecki, still romanticizing the Napoleonic era, wars fought for noble causes, and a firmer class division, is a relic of the past though he is clearly a good man as well. Wokulski is caught between the old and the new, still idealizing the aristocracy but maintaining a pragmatic business-like approach to everything else. His divisions are shown in a number of ways – his back-and-forth relationship with Izabela, his frequent class-crossing, the changing attitudes of almost all the characters towards him. Ochocki represents the future, idealizing technology, an aristocrat who is somewhat outside the typical class divisions due to his obsession. Prus provides some criticism of this mindset through another dedicated scientist. The 20th century would be full of scientific advances that both improved lives and were abused for grotesque purposes, exemplified in the ambiguous portrayal of technology and science as a new form of class. The question of Jews in society is also raised but not answered, with some sympathetic characters and others more stereotypical. A range of options available to Jews is shown though – some trying to assimilate as much as possible, others sticking to their community and the stereotypical Jewish occupations, one, Wokulski’s friend Dr. Szuman, criticizing the Jews, still praising the community and noting that anyone who converted would be rejected by both Christians and Jews. The growing conflicts with Russia, socialist underground groups and Siberian exiles also anticipate 20th century convulsions. A number of other issues are also raised in this lengthy book but it is also quite engrossing and entertaining. Highly recommended. ( )