Bergman (1921–2009)

De tijd te lijf heet een dagboek te zijn, maar is meer een verzameling schijnbaar dooreengehaspelde fragmenten uit zo’n dagboek. Er is, anders dan bij de meeste dagboeken, geen chronologie (noch chronologische aanduiding), en heel erg veel wat Bergman aan de dag bindt is er eigenlijk ook al niet. De fragmenten zijn dan ook nog eens opgedeeld in min of meer thematische afdelingen, waarvan alleen de eerste afdelingen, over Bergmans jeugdjaren, de belofte van de achterflap ook echt waarmaken: ‘een autobiografie in dagboekvorm, vol korte, onvergetelijke, haast aforistische zinnetjes, die op iedere bladzijde in de tekst opgloeien’, zoals het onvergetelijke en haast onovertrefbare, ja wellicht zelfs geniale, ‘Tijd is wat wij elkaar aandoen‘. Daarna volgen reisobservaties, observaties over ‘mijzelf’, observaties over ‘de anderen’, over leven, over dood. Het zou evengoed fictie kunnen wezen. (Niet al die kleine zinnetjes gloeien trouwens even fel. Maar er is veel dat dat wel doet.)

Zoals wel vaker in de Privédomeinreeks ontbreekt elke duiding. Ik heb zelf moeten opzoeken in welke periode de heer Bergman zich onledig hield met zich de zinloosheid van het leven te gunnen, of wat zijn betekenis in de literaire wereld was/is (hij ‘haalde’ met dit boek de longlist van de AKO, moet u weten). Nergens is er in dit boek een geboortedatum te vinden, laat staan een biografische schets of een overzicht van het oeuvre. De foto op de achterflap, waar hij (of is het zijn vader?) oud en achteroverleunend naast een wat angstige vrouw zit, plaatst hem in een tijd die vooraf lijkt te gaan aan de foto op het voorplat, net in het pak, en zo’n dikke, uitpuilende sigaret vol roltabak. Ook bij Bergman zelf is het zoeken naar de dagelijkse, traceerbare dingen des levens: zoals tv-programma’s, schrijversnamen (Reve, Rendell, … maar die gingen jaaaaren mee …), politici, oorlogen, maanlandingen, … Meer dan dat op een bepaald moment in de Nederlandse geschiedenis doelmannen plots hun bal begonnen uitgooien i.p.v. uittrappen haal je er niet echt uit. Niet dat dat persé hoeft, het leven is niet meer dan eindeloze, zinloze herhaling. (En als je dat niet gelooft, ben je niet alleen een dwaas, maar dan dramt Bergman het er met een strenge, maar evengoed gelaten, vrolijkheid gerust 274 pagina’s lang in …)

Daarbij krijgen deze tekstjes, die net zo goed als het spul van Snijders zkv’s te noemen zijn, met dat voor mezelf vaak herkenbare, cynische geweeklaag een universele, haast tijdloze ondertoon. Er zijn echo’s van Het Boek der Rusteloosheid, maar ook van Reve of – in de reisafdeling – Bob den Uyl. Er zit weinig lijn in het boek, en door het als autobiografie in de markt te plaatsen worden verwachtingen geschept die niet helemaal ingelost worden. Wie verknipte deze dagboeken? Bergman zelf of een redacteur? En wat had hij of zij daarbij dan voor ogen? Is er geschrapt? In sommige stukken voert Bergman zichzelf op als vrouw, … is dit fictie, of voert hij zijn vrouw op? Het maakt niet zoveel uit … hoofdbrok is de negatie van al wat tijdelijk is, inclusief die negatie … als het even kan in een gevatte zinsnede …

Het boek in een ruk uitlezen valt niet aan te raden. Maar van het zo nu en dan eens te doorbladeren ga ik vast niet sneller of trager dood.… (altro)